Osydan týra 30 jyl buryn 1990 jyly 25 qazan kúni «Qazaq KSR-nyń memlekettik egemendigi týraly deklarasıasyn» jarıalaý konstıtýsıalyq mańyzy bar tarıhı oqıǵa boldy.

1990 jyldyń sońyna qaraı KSRO men RSFSR-degi saıası jaǵdaı syrtqatepkish kúshterdiń paıdasyna tez qarqynmen damydy jáne barlyq derlik odaqtas respýblıkalar memlekettik egemendik týraly deklarasıalardy qabyldady. Olardyń keıbireýleri ózderin odaqtyq kelisimsharttan tys jáne osyǵan baılanysty táýelsiz dep jarıalaı aldy.

Qazaqstanda da prezıdenttik bılik ornaǵannan jáne respýblıka prezıdenti saılanǵannan eki aıdan keıin jańa konstıtýsıalyq aktiniń – «Qazaq KSR-niń memlekettik egemendigi týraly deklarasıanyń» jobasyn daıyndaý bastaldy. Ol bes aıǵa jýyq ýaqytqa sozyldy. Osy ýaqyt aralyǵynda Joǵarǵy Keńeske zań jobasynyń tórt nusqasy kelip tústi, olardyń ekeýi baspada jarıalandy. Olardyń ishinde, ony daıyndaýǵa depýtattar men ǵalymdardyń úlken toby, halyqtyń qoǵamdyq uıymdary qatysqan, usynystardy eskere otyryp birneshe ret jańartylǵan, shartty túrde aıtqanda jobanyń negizgi nusqasy boldy. Ol Joǵarǵy Keńestiń komıtetterinde jáne Prezıdenttik Keńes pen Úkimettiń jumys toptarynda talqylandy.

Deklarasıa jobalarynyń ekinshi toby jedel qurylǵan qoǵamdyq uıymdar men depýtattyq toptar – «Demokratıalyq Qazaqstan», «Qazaqstannyń azamattyq qozǵalysy», «Birlik úshin qozǵalys» atynan engizildi. Eń radıkaldy bólik «Demokratıalyq Qazaqstan» parlamenttik tobynyń jetekshiligimen biriktirildi. Ol «balama nusqa» retinde óziniń Deklarasıa jobasynyń nusqasyn usyndy jáne ony keńeıtilgen túsindirme jazbasyn qosa otyryp, talqylaý úshin Joǵarǵy Keńeske usyndy. Deklarasıa jobasynyń negizgi jáne balama nusqalary ártúrli saıası baǵytta boldy. Olardyń biri respýblıkanyń egemendigin jáne ulttyq memlekettiliktiń qajettiligin joqqa shyǵardy, al ekinshisi kerisinshe, qurylyp jatqan (KSRO-nyń ornyna) Egemen memleketter odaǵynyń sheńberinde respýblıkanyń derbes, táýelsiz damýy ıdeıasyn qorǵady.

Respýblıkanyń memlekettik egemendigi týraly deklarasıasynyń jobasy (negizgi jáne balamaly jobasy) Joǵarǵy Keńeste 1990 jyly 15-16 qazanda – eki kún boıy talqylandy. Onda 40 shaqty depýtat sóıledi. Talqylaý barynsha qushtarlyqqa toly, qyzý jáne qaıshylyqty boldy. Deklarasıa jobasynyń eki nusqasy negizgi ıdeıalary men baǵdary boıynsha bir-birine dıametrli túrde qarsy boldy. Qarama-qaıshylyqtardyń ymyrasyzdyǵy sonshalyqty, keıde respýblıkanyń egemendigi ǵana emes, onyń ulttyq-memlekettik qurylym retinde ómir súrýine kúmán keltirildi. Balama nusqany jaqtaýshylarǵa «Qazaq KSR respýblıkadan tys jerde turatyn qazaqtardyń ulttyq mádenı, rýhanı jáne til jónindegi qajetin qanaǵattandyrýǵa qamqorlyq jasaıdy» degen tujyrym unamady (8-bap, 3-bólim). Olar «ulttyq memlekettilik týraly», «ulttardyń ózin-ózi bıleý quqyǵy týraly», «ózin-ózi bıleý sýbektisi retinde baıyrǵy ulttyń uǵymy týraly» tujyrymdardy «negizgi» jobadan alynyp tastalýyn talap etti.

Olardyń aıtýynsha respýblıkadaǵy til saıasatyn retteıtin «negizgi» jobanyń baptary, atap aıtqanda onyń kelesi erejeleri qabyldaýǵa kelmeıdi: «Qazaq KSR-niń memlekettik tili qazaq tili bolyp tabylady»; «Qazaq KSR-indegi orys tili ultaralyq qatynas tili bolyp tabylady. Qazaq KSR-i orys tiliniń memlekettik tilmen qatar erkin jumys isteýin qamtamasyz etedi. Respýblıkanyń barlyq ult ókilderiniń orys tilin bilýi olardyń negizgi múddelerine jaýap beredi». «Balama» jobanyń ókilderi negizgi jobanyń osy baptarynyń barlyǵyna orys tilin qazaq tilimen birge memlekettik til retinde qabyldaý qajettiligi týraly ıdeıany qarsy qoıdy. Qarsylastarynyń qazaq jáne orys tilderiniń salmaǵy ár túrli jáne qoǵamdaǵy jaǵdaıy ártúrli ekendigi týraly dáleldi dálelderi: orys tili – bul qyzmettiń barlyq salalarynda qarym-qatynas quraly jáne álemge belgili aqparattyq qural ekendigi, al qazaq tili kúndelikti turmysta qoldanysqa deıin azaıǵandyǵy jáne olardyń bastapqy kúıinde teńestirilýi, onysyz da meılinshe teń emes bolýy qazaq tiliniń sózsiz joıylýǵa ákeletini eshqandaı áser etpedi. Qazaq tiline memlekettilik mártebesin berý basqa tilderdi, ásirese, álem tilderiniń birine aınalǵan orys tilin shekteýdi kózdemedi, tek bir ǵana maqsat boldy, ol – Keńes ókimeti jyldarynda naqty belgilengen ulttyq tildiń tolyqtaı joıylýyna jol bermeý.

Kelispeýshilik faktisiniń tereńdigin  «balamaly» jobanyń jaǵynda sol kezde keıingi respýblıkanyń kórnekti qaıratkerleri Ospanov M., Tereshenko S., t.b. bolǵandyǵy kórsetedi. Eki kúndik talqylaý barysynda eki jobany qoldaýshylar arasynda ymyraǵa qol jetkizilmedi, degenmen ustanymdardyń prınsıptik emes máseleleri boıynsha belgili bir jaqyndasý baıqaldy. Deklarasıanyń «balamaly» jobasy ımperıalyq ıdeologıany jaqtaýshylar men odaqtas respýblıkalardyń egemendik quqyqtarynyń keńeıýine qarsy shyqqan keıbir depýtattardyń pikirlerin bildirdi. Olardyń túsindirmesimen usynylǵan Deklarasıanyń jalpymemlekettik egemendik týraly emes, «Qazaq KSR-niń egemendigi týraly» dep atalýy kóp nárseni bildirdi.

1990 jyly 16 qazanda respýblıkanyń Joǵarǵy Keńesi «Qazaq KSR-niń memlekettik egemendigi týraly deklarasıa» jobasyn halyqtyq talqylaý barysynda alynǵan usynystardy, eskertýlerdi jınaqtaý jáne qorytyndylaý jónindegi komısıa qurý týraly» qaýly qabyldady. Komısıa sany jaǵynan aýqymdy jáne ókiletti boldy jáne onyń quramyna Parlamenttiń 25 depýtaty kirdi. Onyń quramyna Joǵarǵy Keńes komıtetteriniń 7 tóraǵasy, sondaı-aq Joǵarǵy Keńes tóraǵasynyń orynbasary, Respýblıkanyń Ǵylym akademıasynyń úsh múshesi, eki general - Respýblıkanyń Qorǵanys mınıstri jáne KSRO KGB Shyǵys shekara okrýginiń qolbasshysy, Prezıdent Keńesiniń úsh múshesi, Qazaqstan Kompartıasy aýdandyq, oblystyq komıtetteriniń hatshylary jáne aýdandyq, oblystyq keńester men atqarýshy komıtetter tóraǵalary, sonymen qatar partıa, qoǵamdyq toptar men bloktardyń jetekshileri kirdi. Komısıanyń  tóraǵasy Qazaq KSR halyq depýtaty, Qazaq KSR ǴA akademıgi S.Z. Zımanov boldy.

1990 jyly 25 qazanda kelisim komısıasynyń jumysynyń nátıjeleri týraly Parlamenttiń jalpy otyrysynda respýblıkanyń memlekettik egemendigi týraly deklarasıa jobasyn talqylaý boldy. Bul 6 saǵatqa sozyldy jáne onyń árbir baby (olar barlyǵy 17 bolatyn) qyzý pikirtalas týdyrdy. Keıde, olar qatal túrde bolyp, qazaq halqynyń memlekettik ózin-ózi bıleý quqyǵynan bas tartý talabyn qoıýǵa deıin jetti. Kóbine Respýblıka Prezıdenti N.Á. Nazarbaevtyń belsendi aralasýy jaǵdaıdy jumsartyp, ótkir kelispeýshilikterdi toqtatty. Ol kelisim komısıasy daıyndaǵan Deklarasıa jobasynyń erejelerin 11 ret qoldap sóıledi. Sol kúni parlamentshilerdiń kópshilik daýysymen Deklarasıa qabyldandy. 71 adam qarsy daýys berdi, ol qatysqan depýtattardyń 1/5 bóligin qurady.

Deklarasıada asa mańyzdy másele – respýblıkanyń óz búdjetin qalyptastyratyndyǵy aıqyndaldy. Qazaqstannyń memlekettik egemendigi týraly deklarasıa – elimiz Konstıtýsıasynyń negizine aınalǵan respýblıkanyń tuńǵysh zań aktisi. Bul qujatta Qazaqstan «halyqaralyq qatynastardyń derbes sýbektisi bolýǵa, syrtqy saıasatty óz múddelerine saı belgileýge, halyqaralyq uıymdardyń qyzmetine qatysýǵa quqyǵy bar» egemen memleket dep jarıalandy. Deklarasıa alǵash ret tabıǵı resýrstardyń, ekonomıkalyq jáne ǵylymı-tehnıkalyq áleýetiniń Qazaqstan menshiginde bolýynyń erekshe quqyǵyn baıandy etti. Eger egemendik qaǵıdattaryna qaıshy keletin bolsa, Qazaqstan aýmaǵynda KSRO zańdaryn toqtatý quqyǵyn belgiledi.

1990 jylǵy 25 qazanda Qazaq KSR-nyń memlekettik egemendigin jarıalaý – Qazaqstan úshin óz damýynyń jolyn derbes anyqtaý múmkindigin ashqan tuńǵysh akti boldy. Qazaq KSR-niń memlekettik egemendigi týraly deklarasıa qabyldanǵan kún – 1990 jylǵy 25 qazan keıinnen Respýblıka kúni merekesi, ıaǵnı demalys kún bolyp jarıalandy. Bul kún memlekettik mereke retinde 2001-den 2009 jylǵa deıin toılanyp keldi. 2009 jyly «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy merekeler týraly» qoldanystaǵy Zańyna ózgerister engizilip, 25-qazan memlekettik merekeler tiziminen alynyp tastaldy. Desek te, elimizdiń qalyptasýyna tikeleı áser etken bul kún óz mańyzdylyǵyn joǵaltpaq emes.  Qazaq KSR-niń memlekettik egemendigi týraly deklarasıanyń qabyldanýy qazaq halqynyń jáne barlyq qazaqstandyqtardyń ártúrli toptarynda rýhanı órleý men qulshynystar týdyrdy. Qazaq KSR-niń memlekettik egemendigi týraly deklarasıa keıingi Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik táýelsizdigi týraly Konstıtýsıalyq zańdy jáne táýelsiz Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýsıasyn daıyndap, qabyldaýǵa negiz boldy. Deklarasıanyń baǵa jetpes sımvoldyq máni bar, ol bizge táýelsizdikke bastaıtyn joldy ashyp berdi.

Sabyrhan SMAǴULOV,

ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti

Qazaqstan tarıhy kafedrasynyń oqytýshysy